Historia Krety

Kreta to wyspa o bardzo długiej i ciekawej historii, którą można podzielić na kilkanaście okresów:

• Okres neolityczny (przed 2600 r. p.n.e.)
  
  Najstarsze znaleziska archeologiczne (nacięcia na ścianie jaskini przedstawiające, kozy, łuk i strzały) datuje się na 10 000 – 9 000 lat p.n.e.), czyli jak łatwo wyliczyć, historia osadnictwa na wyspie sięga minimum 12 000 lat. Jest to tzw. okres neolityczny, kiedy nasi przodkowie zaczęli prowadzić osiadły tryb życia, udomowili zwierzęta oraz opanowali w podstawowym stopniu uprawę roli.

• Epoka minojska – brązu (2600 – 1400 r. p.n.e.)
  
  Około 2600 r. p.n.e. pojawia się brąz, który zastępuje używaną dotychczas miedź (metal jest zbyt miękki, aby można go było użyć do produkcji broni) i zaczyna się epoka brązu. Termin ten używany jest wymiennie z terminem epoka minojska. Minojczycy (zawdzięczający swoją nazwę legendarnemu królowi Minosowi) i ich wielka cywilizacja będą obecni na wyspie przez przeszło 1000 lat. Rozkwit cywilizacji minojskiej przypada na okres od 2000 r. p.n.e., kiedy to w kilku miejscach Krety zostały wzniesione pałace, bez wątpienia centra władzy o wielu funkcjach.  Pierwsze pałace zostają zniszczone ok. 1700 r. p.n.e. przez trzęsienia ziemi, jednak niedłgo potem, w ich miejsach powstają nowe. Równocześnie pojawiają się tzw. wille - duże majątki ziemskie. Nowe pałace zostają zniszczone 1400 r. p.n.e. i od tego czasu wyspą władają już inni władcy – pochodzący z kontynentu Dorowie.

          Więce j o kulturze minojskiej w zakładce Knossos

• Okres Grecki (1400 – 67 r. p.n.e.)
  
    O Okres mykeńskim (1400 – 1100 r. p.n.e.) niewiele wiadomo, ze względu na skupienie uwagi badaczy na czasach minojskich. Wiemy, że mykeńczycy zachowali wiele z kultury minojskiej i że wyspie przewodziła Kydonia (dzisiejsza Chania). Okres dorycki (1100 – 67 r. p.n.e.) poznany jest lepiej, jednak znaleziska archeologów są dosyć ubogie. Dorowie budują swoje miasta głównie w miejscach gdzie znajdowały się kiedyś osady minojskie, a na wzniesieniach powstają warowne akropole (antyczne twierdze). Głównymi miastami ówczesnej Krety są Gortyna, Knossos i Lyttos.
  
  Więce j o Gortynie w zakładce Gortyna

• Okres Rzymski (67 r. p.n.e. – 337 r. n.e.)
  
  Rzymianie dwukrotnie starali się podbić wyspę, ze skutkiem za drugim razem. W ciągu dwóch lat, dowodzone przez Kwintusa Cecyliusza Matellusa, rzymskie legiony, pomimo współpracy wszystkich miast Krety i wystawienia przez nie 26-tysięcznej armii, podbiły wyspę. Panowanie Rzymian było dla Krety okresem bardzo korzystnym, ponieważ stała się ona jednym z najważniejszych portów obsługujących szlaki handlowe łączące wschód z zachodem. Rzymianie wybudowali i rozbudowali na wyspie wiele miast, a najważniejszym z nich stała się Gortyna.

• Pierwszy Okres Bizantyjski (337 – 824 r.)
  
  Po rozpadzie cesarstwa rzymskiego na część wschodnią i zachodnią, Kreta stała się prowincją senacką należącą do prefektury Illycurum. Na wyspie niewiele się dzieje, a najważniejszym miastem pozostaje Gortyna. W 415 r. następuje wielkie trzęsienie ziemi, które obraca Gortynę w ruinę.

• Panowanie Arabskie (824 – 961 r.)
  
  Okupacja Arabska należy do jednych z trudniejszych okresów w historii Krety. Arabowie zakładają miasto – fortecę Rab-al-Khan (w dosłownym tłumaczeniu "twierdza z fosą"), obecna stolica wyspy  - Heraklion, staje się miejscem gdzie urządzają największy na morzu Śródziemnym targ niewolników. Za ich panowania wyspa zamienia się w dużej części w gniazdo piractwa.

• Drugi Okres Bizantyjski (961 – 1204 r.)
  
  Bizantyjczycy kilkakrotnie starali się odbić Kretę spod panowania Arabskiego. Dopiero po przeszło 100 latach, udało się to późniejszemu cesarzowi bizantyjskiemu Nikeforosowi Fokasowi, który na czele 3310 okrętów i przeszło 500 000 zbrojnych pokonał Arabów. Bizantyjczycy założyli kilka nowych miast, między innymi  Temenos. Ponadto, Bizantyjczycy wspierali organizacje mnisich wspólnot oraz starali się zwiększyć liczbę chrześcijan na wyspie, sprowadzając na wyspę nie tylko swoich pobratymców z kontynentu, ale również słowian oraz Ormian.

• Okres Wenecki (1204 – 1669 r.)
  
  Po osłabieniu Cesarstwa Bizantyjskiego, wyspa dostała się pod panowanie rycerzy Bonifacego, którzy  sprzedali Kretę Wenecjanom za nędzne 1000 sztuk srebra ( równowartość około 190.000 PLN) , dlatego nie bez przyczyny szybko spopularyzowało się powiedzenie, że Kreta trafiła się Wenecjanom jak „ślepej kurze ziarno”. Wprowadzono nowy podział administracyjny, budowano drogi, odmulano porty, na wyspę przybyło ok. 10 000 osadników. Władzę sprawował wybierany na 2 lata gubernator, który równocześnie nosił tytuł księcia. Rdzenni mieszkańcy wyspy mogli piastować niższe urzędy (te wyższe mogli sprawować wyłącznie Wenecjanie) oraz losowo byli wybierani do służby w weneckiej armii. Niechęć Kreteńczyków do nowych władców wyspy doprowadziła do 27 większych powstań.
  
  Wenecka Kreta była wyspą typowo rolniczą, a głównymi artykułami eksportowym były wino oraz oliwa ( gdyby pominąć dochody z branży turystycznej, sytuacja wygląda podobnie i dziś). Podczas panowania Wenecjan doszło do kilku większych trzęsień ziemi (w 1508 roku, trzęsienie ziemi zabiło w Kandii 30 000 ludzi, a z samego miasta ostało się raptem 5 domów) oraz epidemii dżumy.
  
  Wobec zagrożenia ze strony tureckiej zmieniają się nastroje oraz przeobraża się struktura społeczna. Wenecjanie starają się mieć jak najlepsze stosunki z Kreteńczykami, a wiele rodzin włoskich całkowicie się hellenizuje.

• Okres Turecki (1669 – 1898 r.)
  
  Po zdobyciu Konstantynopola w 1453 r. Turcy byli w ciągłm natarciu, a perspektywa zdobycia wielkiej, położonej na przecięciu szlaków handlowych wyspy, jaką jest Kreta, była zawsze kuszącą perspektywą. Na początku XVII w. Kreta była najdalej na wschód wysuniętym bastionem chrześcijaństwa, w rękach cały czas słabnącej Wenecji Sułtan nie mógł przegapić takiej okazji, po znalezieniu pretekstu do wypowiedzenia Wenecji wojny, 390 okrętów i 60 000 żołnierzy dobiło do brzegów Krety i rozpoczęło atak. Grecy stanęli do walki ramię w ramię z Wenecjanami (do walki dołączyły również klasztory). Po 2 miesiącach oblężenia, Osmanie zdobyli Chania,a Rethymnon padł w listopadzie 1664 roku. Najcięższe walki toczyły się w słynącej z najlepszych i największych fortyfikacji w całej Europie, Kandii (dzisiejszy Heraklion). Trwały one bez przerwy przez 2 lata. Ze względu na brak sukcesów (w oblężeniu odwołany został  głównodowodzący tureckimi wojskami Hussein, następnie ścięty publicznie na hipodromie), Turcy zmienili taktykę i obiecali dezerterom przysłowiowe „złote góry”. Nie późno po tym zdrajca się znalazł, słabe punkty umocnień zostały najeźdźcom wyjawione i twierdzy nie dało się już skutecznie bronić. Wenecki dowódca Morosini zdecydował poddać twierdzę. Na mocy traktatu pokojowego Wenecja zachowała trzy przyczółki na wyspie. Turcy jednak umowy nie dotrzymali i po kolei padły: Souda, Gramvousa i Spinalonga.
  
  Głównym miastem zostaje Chania, a zniszczona Kandia (dzisiejszy Heraklion) zwana jest jako Megalo Kastro (wielka forteca). Wyspa zachowuje swój rolniczy charakter, zmniejsza się jedynie produkcja wina. Wprowadzone zostaje prawo islamskie, nowy podział administracyjny (na tzw. paszanaty) oraz zostają znacznie podwyższone podatki. Kreteńczycy kontynuują tradycje oporu. Na wyspie dochodzi do wielu mniejszych rewolt i większych powstań.
  
  W połowie XIX wieku władze tureckie (na skutek nacisków międzynarodowych) zmuszone są do ustępstw i reform. Za urzędowy zostaje uznany język grecki, chrześcijanie mogą piastować wyższe stanowiska w administracji państwowej, a po powstaniu w 1868 roku, w Zgromadzeniu Ogólnym chrześcijanie mają gwarantowaną większość miejsc. Zapewniona również zostaje wolność zgromadzeń oraz zniesiona zostaje cenzura.

• Autonomia (1898 – 1913 r.)
  
  Po ogłoszeniu autonomii, dochodzi do rozlewu krwi - w Heraklionie z rąk tureckich rewolucjonistów, zostaje zabitych kilaset osób (w tym konsul brytyjski). Wyspa zostaje podzielona na cztery strefy wpływów, kontrolowane przez ówczesne europejskie potęgi. Region Chania przydzielony zostaje Włochom, region Rethymnonu nadzorują Rosjanie, Heraklion Anglicy, a najdalej na wschód wysunięty region Sitia  - Francuzi.

          Pierwszy autonomiczny rząd wyspy przeprowadził wiele koniecznych reform. Walutą wyspy zostaje          drahma, powstaje bank kreteński (Bank of Crete) oraz powołana zostaje policja

Po porażce w wojnach bałkańskich Turcja dalej słabnie, a na Krecie wzrastają naciski na przyłączenie wyspy do Grecji (tzw. ruch ENOSIS). W roku 1910 premierem Grecji zostaje - z pochodzenia Kreteńczyk, Elefterios Venizelos. Na postawie obustronnych porozumień pomiędzy Grecją a Turcją oraz na mocy Traktatu Londyńskiego, Kreta zostaje 1 grudnia 1913 roku częścią Państwa Greckiego. Okres wolności jest bardzo burzliwy. W 1919 roku dochodzi do przegranej przez Grecję wojny z Turkami. Na mocy traktatu pokojowego w Lozannie, Grecy zmuszeni są do opuszczenia terytorium całej Azji Mniejszej. Dochodzi do wymiany ludności. Kretę opuszczają ostatni Turcy w liczbie ok. 30000, a na wyspę dociera ok. 34000 uchodźców greckich. Zakładają oni nowe dzielnice w miastach, nowe wioski i przywożą ze sobą technologię uprawy rodzynek. W 1935 roku na tron grecki wstępuje król Jerzy II i kończy się 11-sto letnia historia republiki, żeby rok później na skutek zamachu stanu, władzę przejął generał Meteksas. W 1940 roku Grecja zostaje zaatakowana przez Włochy. W początkowej fazie wojny Grecy radzą sobie bardzo dobrze, ale po włączeniu się do wojny Niemiec i niespodziewanej śmierci dyktatora Meteksasa, porażka goni porażkę. W obronie Krety, wyspiarzy i wojska greckie wspiera 32000 żołnierzy alianckich z Wielkiej Brytanii, Australii oraz Nowej Zelandii. 14 maja 1941 roku rozpoczyna się bombardowanie Krety przez wojska niemieckie, a 20 maja desant jednostek lądowych. Pomimo olbrzymich strat Niemcy odnoszą zwycięstwo. 30 maja pada Heraklion, a dwa dni później ostatnie oddziały alianckie wycofują się przez wąwóz Samaria, aby dostać się na okręty i dalej na bliski wschód. Przez długie lata okupacji, wyspiarze z pomocą żołnierzy alianckich, którzy nie zdążyli się ewakuować, prowadzą walkę partyzancką. Po wojnie dochodzi do wojny domowej pomiędzy zwolennikami komunizmu i kapitalizmu, a w 1967 do przewrotu wojskowego. Dopiero od 1974 roku w Grecji jest spokojnie. Przywrócona zostaje republikę i rządy cywilne, rząd stawia na turystykę. Od 1981 roku Grecja jest również członkiem Unii Europejskiej.